หน่วยงานวิจัยและการบริการสังคมเกิดขึ้นควบคู่มากับการจัดตั้งมหาวิทยาลัยพายัพ ทั้งนี้เพื่อเสริมสร้างทักษะการวิจัยเพื่อความเป็นเลิศทางวิชาการของคณาจารย์และให้บริการทางวิชาการแก่สังคม ตลอดจนการมีส่วนร่วมในการพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนให้ดีขึ้นบทบาทการให้บริการทางวิชาการและการพัฒนาบริการสังคมได้เริ่มอย่างจริงจัง เมื่อมหาวิทยาลัยพายัพอนุมัติให้มีการจัดตั้งเป็นศูนย์วิจัยและพัฒนาชุมชนขึ้น ในปี พ.ศ.2522 โดยได้เริ่มงานด้วยการศึกษาเรื่อง ธนาคารโค-กระบือ ในภาคเหนือ การจัดให้มีเพื่อส่งเสริมกิจกรรมค่ายอาสาพัฒนาชนบทและการบริการสังคมของนักศึกษา
หลังจากที่ได้รับอนุมัติจากรัฐบาลให้เปลี่ยนประเภทเป็นมหาวิทยาลัย มหาวิทยาลัยพายัพจึงได้ส่งเสริมการทำวิจัยอย่างต่อเนื่องด้วยการจัดสรรงบประมาณเพื่ออุดหนุนการวิจัยในส่วนของมหาวิทยาลัย นอกจากที่ได้รับจากทบวงมหาวิทยาลัย รวมทั้งการส่งเสริมการจัดกิจกรรมของคณาจารย์ นักศึกษา และการจัดค่ายอาสาพัฒนาซึ่งเป็นการให้บริการทางวิชาการ
แก่สังคม ตลอดจนการพัฒนาชุมชนด้วยวิธีการต่างๆ ที่จะเป็นประโยชน์ต่อสังคมและนอกจากนี้ยังได้ร่วมมือกับหน่วยงานและองค์การระหว่างประเทศในการทำวิจัยและการบริการแก่สังคมอีกหลายโครงการ
เมื่อวันที่ 31 พฤษภาคม 2533 ศูนย์วิจัยและพัฒนาได้รับอนุมัติจากสภามหาวิทยาลัยพายัพให้เปลี่ยนชื่อจาก ศูนย์วิจัยและพัฒนา เป็น สถาบันวิจัยและพัฒนา โดยมีเหตุผลว่านอกจากศูนย์วิจัยและพัฒนามีภาระรับ ผิดชอบเกี่ยวกับงานวิจัยและพัฒนาแล้ว ยังมีโครงการต่างๆที่ดำเนินงานภายใต้ความรับผิดชอบอีกหลายโครงการ เช่น โครงการฝึกอบรมผู้นำท้องถิ่น โครงการฝึกอบรมอาชีพ โครงการสัมมนาและการประชุมทางวิชาการ โครงการส่งเสริมงานเกษตรพื้นฐานโรงเรียนชนบท และโครงการจัดระบบข้อมูลด้วยคอมพิวเตอร์ เป็นต้น ซึ่งเป็นการสอดคล้องกับการเรียกชื่อของหน่วยงานอิ่นๆ ทั้งภาครัฐ และเอกชนที่มีขอบข่ายงานเช่นเดียวกัน
ในปีการศึกษา 2549 มหาวิทยาลัยพายัพมีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างองค์กร สภามหาวิทยาลัยพายัพ อนุมัติให้เปลี่ยนชื่อจาก สถาบันวิจัยและพัฒนา เป็น สำนักบัณฑิตศึกษาและการวิจัย
ในปีการศึกษา 2550 ได้มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างองค์กรอีกครั้ง ทั้งนี้สภามหาวิทยาลัยพายัพได้อนุมัติให้เปลี่ยนชื่อจาก สำนักบัณฑิตศึกษาและการวิจัย เป็น สำนักวิจัย
ในปีการศึกษา 2560 ได้มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างองค์กรอีกครั้ง ทั้งนี้สภามหาวิทยาลัยพายัพได้อนุมัติให้เปลี่ยนชื่อจาก สำนักวิจัย เป็น สำนักวิจัยและบริการวิชาการ
ในปีการศึกษา 2566 ได้มีการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างองค์กรอีกครั้ง ทั้งนี้สภามหาวิทยาลัยพายัพได้อนุมัติให้เปลี่ยนชื่อจาก สำนักวิจัยและบริการวิชาการ เป็น สำนักวิจัย จนถึงปัจจุบัน
